Türk Sanat Müziğinde makamlardan sonra gelen en önemli olgu usuldür. Usul çeşitli zaman ve kuvvetteki vuruşların sıralanmasından oluşan kalıplaşmış sayı ve vuruş gruplarına denir. Usul ölçü ve ritim olgularını kapsar. Ölçü usul rakamlarının gösterdiği değerlerin tümü demektir. Ölçü portede dikine çizgilerle gösterilir. Müziğin iki ana unsurundan birisi ses diğeri de ritimdir. Ritim deyiminin Türk müziğindeki karşılığı usuldür. Usulü meydana getiren elemanlar ise vuruşlar ve bu vuruşların çeşitli zamanlarda ve kuvvetlerde olmasıdır.
Bir usulün oluşabilmesi için en az iki zamana ihtiyaç vardır. Her şarkı notasının en başında anahtar ve donanımdan sonra usul rakamları olarak adlandırılan üst üste yazılmış sayılar yer alır. Bu sayılardan üstteki usulün kaç zamanlı olduğunu, alttaki ise her zaman için alınan birimi gösterir. Bir başka deyişle usulün hızlı veya yavaşlığını gösterir. Birim sayısı küçüldükçe usul ağırlaşır, birim sayısı büyüdükçe usul hızlanır. Türk müziğinde buna mertebe de denir. Usul’ün her bir vuruşuna darb denir. Usuller dizlere elle vurularak uygulanır. Seslendirdiğimiz notaları nasıl kağıt üzerinde yazmak için porte denilen şekli kullanıyorsak, usullerimizi yazarken de birbirine paralel iki çizgi kullanırız. Üstteki çizgiye sağ elin vuracağı darplar alttaki çizgiye ise sol elin vuracağı darplar yazılır. Üst çizgiye yazılan notaların sapları yukarıya, alttaki çizgiye yazılan notaların sapları ise aşağıya doğru çekilir.
Türk musikisinde usuller önce Basit ve Bileşik olmak üzere ikiye ayrılırlar. 1. Basit Usuller : Oluşumuna başka bir usul girmeyen usullerdir. Nim Sofyan ve Semai usulleri bu guruba girer. 2. Bileşik Usuller : İki veya daha fazla usulden oluşan usullerdir . Dört zamanlı Sofyan usulünden başlayarak Türk musikisinde bütün usuller bu guruptandır. Usullerimiz küçük veya büyük olarak da ikiye ayrılırlar: 1. Küçük Usuller: İki zamanlıdan 15 zamanlıya kadar olan usullerdir. 2. Büyük Usuller : On altı zamanlıdan başlayarak büyüğe doğru giden bütün usullerdir.
Türk Musikisinde usuller şu kelimelerle ifade edilir;
DÜM – TEK – TEKE – TEKA – TEKKA – TAHEK
DÜM: Kuvvetli zaman demektir. Sağ elle sağ diz üzerine vurularak ifade edilir.
TEK: Hafif zaman demektir. Sol elle sol diz üzerine vurularak ifade edilir.
TEKE: Birbirine eşit iki zaman, sağ ve sol ellerin eşit vuruşlarla dizler üzerine vurulmasıyla ifade edilir.
TEKA: Bir uzun ve bir kısa zamanı ifade eder. Sağ ve sol ellerin sağ ve sol dizlere vurulmasıyla ifade edilir.
TAHEK: Sağ ve sol ellerin birlikte havaya kaldırılıp dizler üzerine vurulmasıyla ifade edilir.
Usuller genellikle üç mertebelidir. 3/2 – 3/4 – 3/8 gibi.
Türk Musikisinde kullanılan usullerden bazıları şunlardır.;
- Nim Sofyan
- Semai
- Sofyan
- Türk Aksağı
- Yürük Semai -Sengin Semai
- Devri Hindi
- Devri Turan
- Düyek-Ağır Düyek
- Müsemmen (Katakofti)
- Aksak – Ağır Aksak
- Evher
- Raks Aksağı
- Oynak
- Curcuna
- Aksak Semai – Ağır Aksak Semai
