Boğa ve sperma seçimi bir süt sığırcılığı işletmesinin
geleceğini belirleyen en önemli faktörlerden biridir. Çünkü, bir süt
sığırcılığı işletmesinin karlılığı daha doğrusu çiğ sütün birim
maliyetinin düşüklüğü toplam süt üretiminin yüksekliğine bağlıdır.
Daha basit bir ifade ile bir işletmenin toplam süt üretimi arttıkça,
sütün birim maliyeti düşer ve bu da karlılık demektir. Bir süt
sığırcılığı işletmesinde toplam süt üretiminin artması sürünün ıslahı
yani inek başına süt üretiminin yükselmesi ile mümkündür. Genetik
ıslahın en etkin yolu, sun’i tohumlamada kullanılacak
boğanın ve spermanın seçiminden geçer. Bu seçim sadece sun’i
tohumlamayı yapacak Veteriner Hekimine bırakılmamalı sürü sahibinin de
bu konuda mutlaka bir görüşü olmalıdır. Çünkü işletmenin gideceği yönü
en iyi yetiştirici bilebilir. Yetiştirici sütünün mü artmasını istiyor
yoksa sütünü bir fabrikaya veriyorsa protein ya da yağ oranının yüksek
olmasını mı istiyor, buna karar vermelidir. Ayrıca yetiştirici
ineklerini sürekli gözlemlemeli, varsa tip, ayak-bacak ve meme
bozukluklarını düzeltmek adına doğru boğayı ve spermayı seçmelidir.
Yine düvelerinin güç doğum riskini en aza indirmek adına kolay doğum
özelliği taşıyan boğaların spermalarını tercih etmelidir. İneklerinin
mastitise kolay yakalanmasını istemiyor ya da mer’ada daha rahat
yayılmasını arzu ediyorsa meme ve ayak-bacak puanı yüksek boğaların
spermalarını kullanmalıdır.

Pekiyi, yetiştirici sürüsünde hangi boğanın spermasını
kullanacağını nereden öğrenebilir? Dondurulmuş boğa sperması satan
firmaların katalogları vardır. Bu kataloglarda boğaların tip
özellikleri, ayak-bacak ve meme yapıları ve süt değerleri yer alır. Bu
değerler Döl Kontrolü (Progeny Testing) denilen bir yöntemle
belirlenir. Burada esas olan boğanın kızlarının süt verimleridir.
Boğaların farklı iklim ve coğrafi koşullarda yaşayan çok sayıda inekle
birleştirilmeleri sonucu bu değerler elde edilir ve kataloglara
yazılır. Kataloglar karmaşık bilgiler içerdiği için yetiştiricinin
mutlaka sun’i tohumlamayı yapacak olan Veteriner Hekimine danışması
gerekir. Yetiştirici sürekli gözlemlediği sürüsünde geliştirmek
istediği özellikleri Veteriner Hekimine bildirmeli ve birlikte karar
vermelidirler. Ben bu yazımda katalogdaki bilgileri yetiştiricilerin
anlayacağı dille ve çok özet olarak açıklamak istiyorum. Öncelikle
Toplam Verim Puanı (TPI) önemlidir. TPI on bir ayrı konuda boğaların
test edilmesi sonucunda hesaplanır. Bu konular arasında protein ve yağ
oranları ön plana çıkar. TPI değeri yüksek boğalar kızlarının yağ ve
protein oranları yüksek boğalardır. Diğer bir değer de PTAM’dır. Bu
değer süt verimi ile ilgilidir. Bu değerin +1000 in üstünde olması
arzu edilir. Amerika’dan ithal edilen boğa spermalarında bu değer
mutlaka +1000 in üzerinde olur. Çünkü Bakanlık +1000 in altında PTAM
değeri olan boğa spermalarına ithal izni vermemektedir. Bu iki ana
değer dışında kataloglarda boğaların tip, ayak-bacak ve meme
puanlarına bakılır. Tip’de göğüs genişliği, sağrı genişliği ve sağrı
eğimi gibi özellikler bulunur. Bu özelliklere bakılarak kullanılan
spermalardan sütçü bir inek ortaya çıkarılabilir. Ayak-bacak puanı
arka bacakların yandan ve arkadan görünümü ve tırnak ve topuk
yüksekliği ile ilgilidir. İneklerin mer’ada yayılmaları ve ayak ve
tırnak hastalıklarına yakalanmamaları için bu puan önem taşır. Meme
puanında ise kısaca memelerin yerleşimi, sarkık veya kalkık olmaları,
meme bağlantıları ve meme başının uzun yada kısa oluşu önem taşır. Bu
puan da ineklerin meme başlarına basmamaları, sağımda etkinlik ve
mastitis açısından önemlidir. Bunların dışındaki önemli bir konu da
özellikle düvelerde güç doğumların ortaya çıkmaması için doğum
kolaylığı özelliği taşıyan boğaların spermalarının kullanılmasıdır.
Sonuçta arzu edilen husus, süt verimiyle, yağ ve protein oranlarıyla,
doğum kolaylığıyla, ayak-bacak ve meme özellikleriyle dengeli bir
ineğe sahip olabilmektir.

Bir süt sığırcılığı işletmesinde ihmal edilmemesi gereken
hususların başında kaliteli sperma kullanılması gelir. Kaliteli sperma
yukarıda belirtilen iyi özellikleri taşıyan boğalardan elde edilen
spermadır. Bir süt sığırcılığı işletmesinin giderlerinin sadece %2
sini sperma ve tohumlama giderleri oluşturur. O nedenle, işletmenin
geleceği garanti altına alınmak isteniyorsa mutlaka ineklerin kaliteli
boğa sperması ile tohumlanması gerekir.