Prof. Dr. Haz&ım Gökçen
Ekonomik amaçla yetiştirilen çiftlik hayvanlar&ın&ın o arada da ineklerin en önemli verimi döl verimidir. Çünkü, et, süt gibi ekonomik önem taş&ıyan döl verimi üstün kuşaklar&ın varl&ığ&ı ile mümkündür. İneklerde döl verinin diğer önemli bir yan&ı da yavrulamayan ineğin süt veremeyeceği gerçeğinden kaynaklanmaktad&ır.
İneklerde döl verimi çok çeşitli faktörlerden etkilenmektedir. Bu faktörlerin başl&ıcalar&ı aras&ında genetik yap&ı, menengment (bak&ım-beslenme-yönetim-bar&ınd&ırma ), hastal&ıklar, tohumlamac&ı yada boğa,hijyeni say&ılabilir.
İneklerde döl verimi öteki çiftlik hayvanlar&ına bak&ınca daha da önemlidir. Çünkü, bir ineğin yavrusu ve sütü pazarda hem rağbet görmekte hem de değer fiyat&ına sat&ılabilmektedir.
İneklerde döl veriminin dikkate değer iki önemli özelliği vard&ır. Bunlardan birincisi k&ızg&ınl&ık süreleri çok k&ısa olduğundan gebelik oluşturmada zorluk çekilmesi, ikincisi de süt verimi artt&ıkça döl veriminin düşmesidir.
Hayvanc&ıl&ığ&ın temel kesimlerinden birini oluşturan süt s&ığ&ırc&ıl&ığ&ında bir ineğin değeri yaşam&ı süresince ürettiği yavru yani süt ve yetiştiriciye sağlad&ığ&ı kar ile ölçülür. Yaşam boyu karl&ıl&ıkta olarak ta nitelenen bu olgu iki ana eksen üzerine oturur. Bunlardan ilki süt veriminin üstünlüğü, diğeri de üretkenlik ömrünün uzunluğudur.
Döl verimi düşüklüğü süt s&ığ&ır&ı işletmelerinde çok önemli ekonomik kay&ıplara neden olur. Bu kay&ıplar, döl verimi düşüklüğünün ortaya ç&ıkt&ığ&ı dönemde yavru ve süt almamaktan ve boşuna beslemekten kaynaklanmaktad&ır. Bu kay&ıplar&ın giderilmesi, ineklerden y&ılda bir yavru almaya, o da ineğin doğum sonu sağl&ıkl&ı bir puerperium dönemi geçirmesine bağl&ıd&ır. Bu dönemde inek hem yavruyu oluşturman&ın doğurduğu güç kayb&ı, hem de doğum s&ıras&ında maruz kald&ığ&ı yoğun hormon al bask&ı yüzünden dirençsiz kalm&ışt&ır. Ayr&ıcada doğum esnas&ında genişleyen ve d&ışa aç&ılan genital kanal her türlü enfeksiyon etkeninin girişine uygun hale gelir. İmmun sisteminde zay&ıflamas&ı sonucu genital kanalda yerleşme ve çoğalma olanağ&ı bulan enfeksiyon etkenleri oluşturduklar&ı genital yang&ılarla anöstrus, suböstrus gibi olgulara neden olarak gebeliği engeller. Öte yandan, yine ayn&ı dönemde kimi hormonal yetersizlikler sonucu ovaryumlarda oluşan folliküler ve luteal kistler de siklus düzensizliklerine neden olarak repeat-dreeder sonucu inekte gebeliğin oluşmamas&ına yol açarlar. Bu durumda eğer iki doğum aras&ındaki süre 365 günü aşarsa, doğum ile puerperium daki ilk k&ızg&ınl&ık aras&ındaki süre 45 günü geçerse, doğum ile ilk tohumlama aras&ındaki süre 60 günden çoksa, doğum ile ilk gebelik aras&ındaki süre 120 günden fazlaysa, ilk tohumlamadaki gebelik oran&ı %50 den azsa ve gebelik baş&ına tohumlama say&ıs&ı ikiden yüksekse ineğin döl verimi düşük say&ıl&ır.
Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ineklerden yararlanma süresi azalmaktad&ır. Dünyada her y&ıl ineklerin %30 u k&ıs&ırl&ık nedeniyle kesilmektedir. Türkiye”e bu oran %50 nin üzerindedir. Eskilerde bir inekten fertil yaşam&ı süresince 6-7 yavru al&ınabilirken günümüzde 2-3 yavru ancak al&ınabilmektedir. Nitekim Türkiye”e 17 ildeki 1.207 işletmeye ait 15.896 inek üzerinde yap&ılan bir fertilite araşt&ırmas&ında dam&ızl&ıkta kalma süresi yani fertil yaşam süresi 25.12 ay, buzağ&ılama say&ıs&ı da 2.23 olarak bulunmuştur. Ayr&ıca, ayn&ı araşt&ırmada iki doğum aras&ındaki süre 401 gün ve doğumda ilk gebelik aras&ındaki sürede 121 gün olarak saptanm&ışt&ır ki bu rakamlar normal bir döl veriminin ölçütlerini gösteren rakamlara bak&ınca bir hayli fazlad&ır.
Bugünkü bilgilerimize göre döl verimi düşüklüklerinin %20’si genetik %80 &ı çevre faktörlerinden kaynaklanmaktad&ır. Oransal olarak görece düşük genetik faktörler sürüde uygulanacak başar&ıl&ı bir seleksiyonla giderilebilir. Çevre faktörlerinin o arada da özellikle bak&ım-beslemenin etkisi de hayvanc&ıl&ıkta gitgide etkinleşen entansifleşmeye bağl&ı olarak giderek azalmaktad&ır.
Döl verimi düşüklüğüne neden olan başl&ıca faktörler şunlard&ır.
- Spesifik Olmayan Enfeksiyonlar Streptekok ,Stafilekok,koliform bakteri, c.pyogenes v.b
- Spesifik Enfeksiyonlar (genital enfeksiyonlar) Kampliyoobakteriozis, leptospirozis, brusellozis, tuberkülozis Listeriozis, trikomoniazis, toxoplazmozis, BDV, IBR, IPV, mavi dil, aspergillus fusmigatus v.b
- Menengment Eksikliği Bak&ım,beslenme,bar&ınd&ırma,yönetim eksikliği
- Anöstrus,suböstrus,repeat-breeder tan&ıs&ı ile karakterize Siklus ve ovarim bozukluklar&ı
Anöstrus Tan&ıs&ı İle Ortaya Ç&ıkan Bozukluklar
Fizyolojik Anöstrus
Puberti öncesi genç hayvanlarda
Gebe hayvanlarda
Puerperium’daki ineklerde
Menepozdaki yaşl&ı ineklerde
Patolojik Anöstrus
Ovaryum aplazisi
Ovaryum hipoplazisi
Ovaryum atforisi
Büyük folliküler ve luteal kistler,
Kistik korpos pseudograviditatis
Kistik korpus luteum
Korpus luteum pseudograviditatis
Sağ&ıt&ım
Menengmentin iyileştirilmesi
Vitaminler(A,E)
Minarel ve iz elementler (P, Cu, Sn, Zn, Co)
Hormonlar (Prostaglandin, Gn-Rn, PMGS, HCG, östrojen, progestron)
Fiziki müdahalaler (patlatma, enukleasyon)
Repeat Breeder (Geri Dönme) Tan&ıs&ı ile Ortaya Ç&ıkan Bozukluklar
Normal Siklus’da (18-24 gün)
Metritis (1.ve2.evre)
Sperma, boğa, tohumlamac&ı sorunu
Doğum sonu erken ilk tohumlama
Zamans&ız tohumlama
Gecikmiş (engellenen) ovulasyon
Follikül atrezisi
Erken embriyonik ölüm
Bak&ım beslenme eksikliği, dik laktasyon eğrisi, kapal&ı ah&ır
Yüksek &ıs&ı, nem
K&ısalm&ış Siklus’da (4-12 gün)
Gecikmiş (engellenen) ovulasyon
İki farkl&ı follikül gelişimi
Uzam&ış siklus’da (6-9 Hafta)
Suböstrus
K&ızg&ınl&ık tayini eksikliği
25-35 Gün
Erken Embriyonik Ölüm
Kampliyobakteriozis
Uzam&ış ve K&ısalm&ış Siklusta
Follikül atrezisi ve küçük follikül kisleri
Subötrus Tan&ıs&ı İle Ortaya Ç&ıkan Bozukluklar
Fizyolojik
Puberti
Puerperium’daki ilk ovulasyon
Patolojik
Genetik
Menengment eksikliği
Östrojen eksikliği
Follikül atrezisi
Merkezi Sinir Sisteminin Progesterona karş&ı eksik duyarl&ığ&ı
STERİLİTE
Hermafrodismus (interseksualite)
Freemartinismus
Beyaz düve hastal&ığ&ı
Ovaryum hipoplazisi
Ovaryum aplazisi
Endometrial bezlerin eksikliği
Çift servikslilik
