DÖLVERİMİ VE DÖLVERİMİ DÜŞÜKLÜĞÜ

Prof. Dr. Haz&ım Gökçen

Ekonomik amaçla yetiştirilen çiftlik hayvanlar&ın&ın o arada da ineklerin en önemli verimi döl verimidir. Çünkü, et, süt gibi ekonomik önem taş&ıyan döl verimi üstün kuşaklar&ın varl&ığ&ı ile mümkündür. İneklerde döl verinin diğer önemli bir yan&ı da yavrulamayan ineğin süt veremeyeceği gerçeğinden kaynaklanmaktad&ır.

İneklerde döl verimi çok çeşitli faktörlerden etkilenmektedir. Bu faktörlerin başl&ıcalar&ı aras&ında genetik yap&ı, menengment (bak&ım-beslenme-yönetim-bar&ınd&ırma ), hastal&ıklar, tohumlamac&ı yada boğa,hijyeni say&ılabilir.

İneklerde döl verimi öteki çiftlik hayvanlar&ına bak&ınca daha da önemlidir. Çünkü, bir ineğin yavrusu ve sütü pazarda hem rağbet görmekte hem de değer fiyat&ına sat&ılabilmektedir.

İneklerde döl veriminin dikkate değer iki önemli özelliği vard&ır. Bunlardan birincisi k&ızg&ınl&ık süreleri çok k&ısa olduğundan gebelik oluşturmada zorluk çekilmesi, ikincisi de süt verimi artt&ıkça döl veriminin düşmesidir.

Hayvanc&ıl&ığ&ın temel kesimlerinden birini oluşturan süt s&ığ&ırc&ıl&ığ&ında bir ineğin değeri yaşam&ı süresince ürettiği yavru yani süt ve yetiştiriciye sağlad&ığ&ı kar ile ölçülür. Yaşam boyu karl&ıl&ıkta olarak ta nitelenen bu olgu iki ana eksen üzerine oturur. Bunlardan ilki süt veriminin üstünlüğü, diğeri de üretkenlik ömrünün uzunluğudur.

Döl verimi düşüklüğü süt s&ığ&ır&ı işletmelerinde çok önemli ekonomik kay&ıplara neden olur. Bu kay&ıplar, döl verimi düşüklüğünün ortaya ç&ıkt&ığ&ı dönemde yavru ve süt almamaktan ve boşuna beslemekten kaynaklanmaktad&ır. Bu kay&ıplar&ın giderilmesi, ineklerden y&ılda bir yavru almaya, o da ineğin doğum sonu sağl&ıkl&ı bir puerperium dönemi geçirmesine bağl&ıd&ır. Bu dönemde inek hem yavruyu oluşturman&ın doğurduğu güç kayb&ı, hem de doğum s&ıras&ında maruz kald&ığ&ı yoğun hormon al bask&ı yüzünden dirençsiz kalm&ışt&ır. Ayr&ıcada doğum esnas&ında genişleyen ve d&ışa aç&ılan genital kanal her türlü enfeksiyon etkeninin girişine uygun hale gelir. İmmun sisteminde zay&ıflamas&ı sonucu genital kanalda yerleşme ve çoğalma olanağ&ı bulan enfeksiyon etkenleri oluşturduklar&ı genital yang&ılarla anöstrus, suböstrus gibi olgulara neden olarak gebeliği engeller. Öte yandan, yine ayn&ı dönemde kimi hormonal yetersizlikler sonucu ovaryumlarda oluşan folliküler ve luteal kistler de siklus düzensizliklerine neden olarak repeat-dreeder sonucu inekte gebeliğin oluşmamas&ına yol açarlar. Bu durumda eğer iki doğum aras&ındaki süre 365 günü aşarsa, doğum ile puerperium daki ilk k&ızg&ınl&ık aras&ındaki süre 45 günü geçerse, doğum ile ilk tohumlama aras&ındaki süre 60 günden çoksa, doğum ile ilk gebelik aras&ındaki süre 120 günden fazlaysa, ilk tohumlamadaki gebelik oran&ı %50 den azsa ve gebelik baş&ına tohumlama say&ıs&ı ikiden yüksekse ineğin döl verimi düşük say&ıl&ır.

Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ineklerden yararlanma süresi azalmaktad&ır. Dünyada her y&ıl ineklerin %30 u k&ıs&ırl&ık nedeniyle kesilmektedir. Türkiye”e bu oran %50 nin üzerindedir. Eskilerde bir inekten fertil yaşam&ı süresince 6-7 yavru al&ınabilirken günümüzde 2-3 yavru ancak al&ınabilmektedir. Nitekim Türkiye”e 17 ildeki 1.207 işletmeye ait 15.896 inek üzerinde yap&ılan bir fertilite araşt&ırmas&ında dam&ızl&ıkta kalma süresi yani fertil yaşam süresi 25.12 ay, buzağ&ılama say&ıs&ı da 2.23 olarak bulunmuştur. Ayr&ıca, ayn&ı araşt&ırmada iki doğum aras&ındaki süre 401 gün ve doğumda ilk gebelik aras&ındaki sürede 121 gün olarak saptanm&ışt&ır ki bu rakamlar normal bir döl veriminin ölçütlerini gösteren rakamlara bak&ınca bir hayli fazlad&ır.

Bugünkü bilgilerimize göre döl verimi düşüklüklerinin %20’si genetik %80 &ı çevre faktörlerinden kaynaklanmaktad&ır. Oransal olarak görece düşük genetik faktörler sürüde uygulanacak başar&ıl&ı bir seleksiyonla giderilebilir. Çevre faktörlerinin o arada da özellikle bak&ım-beslemenin etkisi de hayvanc&ıl&ıkta gitgide etkinleşen entansifleşmeye bağl&ı olarak giderek azalmaktad&ır.

Döl verimi düşüklüğüne neden olan başl&ıca faktörler şunlard&ır.

  1. Spesifik Olmayan Enfeksiyonlar Streptekok ,Stafilekok,koliform bakteri, c.pyogenes v.b
  2. Spesifik Enfeksiyonlar (genital enfeksiyonlar) Kampliyoobakteriozis, leptospirozis, brusellozis, tuberkülozis Listeriozis, trikomoniazis, toxoplazmozis, BDV, IBR, IPV, mavi dil, aspergillus fusmigatus v.b
  3. Menengment Eksikliği Bak&ım,beslenme,bar&ınd&ırma,yönetim eksikliği
  4. Anöstrus,suböstrus,repeat-breeder tan&ıs&ı ile karakterize Siklus ve ovarim bozukluklar&ı

Anöstrus Tan&ıs&ı İle Ortaya Ç&ıkan Bozukluklar

Fizyolojik Anöstrus

Puberti öncesi genç hayvanlarda

Gebe hayvanlarda

Puerperium’daki ineklerde

Menepozdaki yaşl&ı ineklerde

Patolojik Anöstrus

Ovaryum aplazisi

Ovaryum hipoplazisi

Ovaryum atforisi

Büyük folliküler ve luteal kistler,

Kistik korpos pseudograviditatis

Kistik korpus luteum

Korpus luteum pseudograviditatis

Sağ&ıt&ım

Menengmentin iyileştirilmesi

Vitaminler(A,E)

Minarel ve iz elementler (P, Cu, Sn, Zn, Co)

Hormonlar (Prostaglandin, Gn-Rn, PMGS, HCG, östrojen, progestron)

Fiziki müdahalaler (patlatma, enukleasyon)

Repeat Breeder (Geri Dönme) Tan&ıs&ı ile Ortaya Ç&ıkan Bozukluklar

Normal Siklus’da (18-24 gün)

Metritis (1.ve2.evre)

Sperma, boğa, tohumlamac&ı sorunu

Doğum sonu erken ilk tohumlama

Zamans&ız tohumlama

Gecikmiş (engellenen) ovulasyon

Follikül atrezisi

Erken embriyonik ölüm

Bak&ım beslenme eksikliği, dik laktasyon eğrisi, kapal&ı ah&ır

Yüksek &ıs&ı, nem

K&ısalm&ış Siklus’da (4-12 gün)

Gecikmiş (engellenen) ovulasyon

İki farkl&ı follikül gelişimi

Uzam&ış siklus’da (6-9 Hafta)

Suböstrus

K&ızg&ınl&ık tayini eksikliği

25-35 Gün

Erken Embriyonik Ölüm

Kampliyobakteriozis

Uzam&ış ve K&ısalm&ış Siklusta

Follikül atrezisi ve küçük follikül kisleri

Subötrus Tan&ıs&ı İle Ortaya Ç&ıkan Bozukluklar

Fizyolojik

Puberti

Puerperium’daki ilk ovulasyon

Patolojik

Genetik

Menengment eksikliği

Östrojen eksikliği

Follikül atrezisi

Merkezi Sinir Sisteminin Progesterona karş&ı eksik duyarl&ığ&ı

STERİLİTE

Hermafrodismus (interseksualite)

Freemartinismus

Beyaz düve hastal&ığ&ı

Ovaryum hipoplazisi

Ovaryum aplazisi

Endometrial bezlerin eksikliği

Çift servikslilik